Tatya Tope - તાત્યા ટોપે
તાત્યા ટોપે 1857ની ક્રાંતિ એક સેનાપતિ હતા. તેમનો જન્મ મરાઠી દેશસ્થ બ્રાહ્મણ કુટુંબમાં રામચંદ્ર પાંડુરંગ તરીકે થયો હતો અને ટોપે એટલે કે સેનાપતિ અધિકારી તરીકે તેમણે પદવી લીધી હતી. તેમનું પહેલું નામ તાત્યા એટલે સેનાનાયક થાય છે. બિથુરના નાના સાહેબના તેઓ અંગત રક્ષક હતા,
અંગ્રેજોના હાથે પરાજય પામ્યા પછી પણ તાત્યાએ ક્યારેય હાર ન માની અને તેણે પોતાનું એક સૈન્ય તૈયાર કર્યું અને ફરીથી કબજે કરવા કાનપુર પર હુમલો કરવાના હતા કે બિથુરમાં જ અંગ્રેજોએ તેના પર હુમલો કર્યો, જ્યાં તેનો પરાજય થયો પણ તે ત્યાંથી ભાગી ગયો અને અંગ્રેજોએ તેમને સ્પર્શ કર્યો ન હતો.
તાત્યા ટોપે ‘તાંતિયા ટોપી’
ના નામથી પ્રખ્યાત છે. તેઓ ૧૮૫૭ના અગ્રેસર મહાન સૈનિક
નેતાઓમાંના એક હતા. ૧૮૫૭ સુધી લોકો તેમના નામથી અપરિચિત હતા, પરંતુ
૧૮૫૭ની નાટ્યાત્મક ઘાટનાઓએ તેમને અચાનક અંધકારમાંથી પ્રકાશમાં લાવી દીધા. આ મહાન
વિદ્રોહની શરૂઆત થતાં પહેલા તેઓ રાજ્યચ્યુત પેશવા બાજીરાવ બીજાના સૌથી મોટા પુત્ર
બિઠુર રાજા નાનાસાહેબના એક સાથી મિત્ર હતા,
પરંતુ સ્વતંત્ર સંગ્રામમાં સામેલ થયા બાદ તાત્યાએ પેશવાની
સેનાના સેનાધ્યક્ષપદ સુધી પ્રગતિ કરી. પછીના બધાં જ યુદ્ધોની દરેક ઘટનાઓ તેમનું
નામ ધૂમકેતુના તારાની જેમ અગ્રેસર રહ્યું કે જે પોતાની પાછળ પ્રકાશની એક લાંબી
તેજોરેખા છોડી જાય છે. તેમનુ નામ દેશમાં જ
નહિ, પરંતુ દેશની બહાર પણ પ્રસિદ્ધ થઈ ગયું.
મિત્રો જ નહી, પરંતુ દુશ્મનો પણ તેમના સૈનિક અભિયાનોને જિજ્ઞાસા અને ઉત્સુક્તાથી જોવા અને
સમજવાનો પ્રયત્ન કરતા હતા. વર્તમાનપત્રોમાં તેમના માટે વિશેષ સ્થાન રહેલુ હતું.
તેમના વિરોધીઓ પણ તેમની ખૂબ જ પ્રશંશા કરતા હતા. ઉદાહરણ તરીકે, કર્નલ
માલ્સન તેમના વિશે કહે છે,
“ભારતનાં સંકટના તે સમય દરમિયાન જે સૈનિક નેતાઓ પ્રકાશમાં
આવ્યા તેમાં તાત્યા સર્વશ્રેષ્ઠ હતાં.”
સર જ્યોર્જ ફોરેસ્ટ તેમને ‘સર્વોત્કૂષ્ટ રાષ્ટ્રિય નેતા’ કહે છે, જ્યારે
આધુનિક અંગ્રેજી ઈતિહાસકાર પર્સીક્રોસ સ્ટેન્ડિંગ સૈનિક ક્રાંતિ દરમિયાન દેશી પક્ષ
તરફથી ઉદ્ ભવેલ ‘વિશાળ મસ્તિષ્ક’
કહીને તેમનું સન્માન કરે છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું છે કે, “તેઓ
વિશ્વના પ્રસિદ્ધ છાપામાર ગેરિલા નેતાઓમાંના એક હતા.”
રાણી લક્ષ્મીબાઈ અને તાત્યા ટોપેની કંપની
રાણી લક્ષ્મીબાઈ અને તાત્યા ટોપે બાળપણના મિત્રો હતા. રાણી લક્ષ્મીબાઈએ પણ 1857માં વિદેશીઓ સામે લડાઈ લડી હતી અને તે યુદ્ધમાં તેમની સાથે સંકળાયેલ કોઈ પણ મૌન નહોતું. થોડા સમય પછી અંગ્રેજોએ રાણી લક્ષ્મીબાઈ પર હુમલો કર્યો. જ્યારે તાત્યા ટોપેજીને આ વાતની જાણ થઈ તો તેમણે તેમને મદદ કરવાનું નક્કી કર્યું. પોતાની સેનાની મદદથી તેમણે રાણી લક્ષ્મીબાઈને અંગ્રેજોથી બચાવ્યા અને તેમને પણ હરાવ્યા. ત્યાં વિજય મેળવ્યા પછી રાણી લક્ષ્મીબાઈ ટોપેજી સાથે કાલ્પી ગયા. ત્યાં તાત્યાજીએ એક મજબૂત સેના બનાવી અને રાજા જયાજી રાવ સાથે રણનીતિ બનાવી અને અંગ્રેજોને હરાવી ગ્વાલિયરના કિલ્લા પર કબજો મેળવ્યો. અંગ્રેજો આ હારથી ચોંકી ગયા. થોડા સમય પછી, 18 જૂન, 1858 ના રોજ, અંગ્રેજોએ ફરીથી ગ્વાલિયર પર હુમલો કર્યો અને આ યુદ્ધમાં રાણી લક્ષ્મીબાઈનો પરાજય થયો, તેણે અંગ્રેજોથી પોતાને બચાવવા માટે પોતાને આગ લગાવી દીધી અને ત્યાં જ મૃત્યુ પામ્યા.
તાત્યા ટોપે જીનું મૃત્યુ કેવી રીતે થયું તે અંગે ઘણા મંતવ્યો છે, કેટલાક ઇતિહાસકારો માને છે કે તેમને ફાંસી આપવામાં આવી હતી અને કેટલાક માને છે કે તેમને ફાંસી આપવામાં આવી ન હતી. કેટલાક લોકો માને છે કે જ્યારે તાત્યાજી પારોનના જંગલમાં હતા ત્યારે નરવર રાજા માનસિંહ અંગ્રેજોને મળ્યા હતા અને તાત્યાજી અંગ્રેજોના હાથે પકડાઈ ગયા હતા અને તેના બદલે તેમને ગાદી મળી હતી.
તાત્યાજીએ અંગ્રેજોને નાકમાં દબાવી રાખ્યા હતા અને તેથી જ તેઓ તેમને પકડવા માંગતા હતા પણ પકડી શક્યા ન હતા. એવું કહેવાય છે કે તેને મૃત્યુદંડની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. એવું માનવામાં આવે છે કે જ્યારે તેઓ તેને ફાંસી આપવા જઈ રહ્યા હતા ત્યારે તેણે પોતે જ તેના ગળામાં દોરડું બાંધ્યું હતું. કેટલાક ઈતિહાસકારો માને છે કે તે ક્યારેય અંગ્રેજોના હાથમાં આવ્યું ન હતું અને ગુજરાતમાં 1909માં અંતિમ શ્વાસ લીધા હતા.
તેમના સન્માનમાં ભારત સરકારે એક ટપાલ ટિકિટ બહાર પાડી જેમાં તેમનો ફોટો હતો. આ ઉપરાંત મધ્યપ્રદેશમાં તાત્યા મેમોરિયલ પાર્ક પણ બનાવવામાં આવ્યો છે. જ્યાં તેમની મૂર્તિ સ્થાપિત કરવામાં આવી છે.
આ મહાન
દેશભક્તની સિદ્ધિઓ ઈતિહાસના પાનાં પર સુવર્ણાક્ષરોથી અંકિત થઈ છે. તેમના શૌર્યની
ગાથા સ્વાધિનતા સંગ્રામની જેમ જ મહાનતા અને સંઘર્ષથી ભરપૂર હોવા ઉપરાંત રોમાંચક
અને ઉત્પ્રેરક છે.
