Nalsarovar Bird Sanctuary

 નળસરોવર પક્ષી અભયારણ્ય

નળસરોવર પક્ષી અભયારણ્ય અમદાવાદથી માત્ર એક કલાકના અંતરે આવેલું અદભૂત કુદરતી આશ્રયસ્થાન છે. 120.82 ચોરસ કિમી વિસ્તારમાં ફેલાયેલું આ અભયારણ્ય પક્ષી નિરીક્ષકો અને પ્રકૃતિપ્રેમીઓ માટે સ્વર્ગ સમાન છે. તે પક્ષીઓની 250 થી વધુ પ્રજાતિઓનું ઘર છે જેમાં પેલિકન, ફ્લેમિંગો, એગ્રેટ્સ, બગલા, ક્રેન્સ અને ઘણા બધા છે.

નળસરોવરનો ઈતિહાસ 15મી સદીનો છે જ્યારે સાબરમતી નદી પર ચેકડેમના નિર્માણના પરિણામે તળાવનું નિર્માણ થયું હતું. આ તળાવનો ઉપયોગ શરૂઆતમાં સિંચાઈ માટે અને નજીકના ગામો માટે પીવાના પાણીના સ્ત્રોત તરીકે થતો હતો. સમય જતાં, તળાવ વિવિધ પક્ષીઓની પ્રજાતિઓ માટે એક મહત્વપૂર્ણ નિવાસસ્થાન બની ગયું, અને સ્થાનિક સમુદાયોએ તેના પર્યાવરણીય મહત્વને માન્યતા આપી. 20મી સદીની શરૂઆતમાં, બ્રિટિશ વસાહતી વહીવટીતંત્રે નળસરોવરના મહત્વને વેટલેન્ડ ઇકોસિસ્ટમ તરીકે ઓળખ્યું અને તેને સંરક્ષિત વિસ્તાર તરીકે સ્થાપિત કર્યું. 1969માં, ગુજરાત સરકારે નળસરોવરને પક્ષી અભયારણ્ય જાહેર કર્યું હતું જેથી પક્ષીઓની વસ્તીને પ્રાથમિક રીતે સુરક્ષિત કરી શકાય.

2012 માં નળસરોવર પક્ષી અભયારણ્યના રામસર સંમેલન હોદ્દો પક્ષીઓ અને અન્ય વન્યજીવો માટે વેટલેન્ડ વસવાટ તરીકે તેના પર્યાવરણીય મહત્વને માન્યતા આપે છે. આ હોદ્દો અભયારણ્ય અને તેની આસપાસના વેટલેન્ડ્સના સંરક્ષણ અને ટકાઉ ઉપયોગ માટેનું માળખું પૂરું પાડે છે. તે સ્થાનિક સમુદાયો માટે વેટલેન્ડ્સના સામાજિક-આર્થિક મહત્વને પણ સ્વીકારે છે જેઓ તેમની આજીવિકા માટે તેમના પર નિર્ભર છે.

નળસરોવર પક્ષી અભયારણ્યની મુલાકાત લેવાનો શ્રેષ્ઠ સમય શિયાળાના મહિનાઓ નવેમ્બરથી ફેબ્રુઆરી સુધીનો છે. આ સમય દરમિયાન, સ્થળાંતર કરનારા પક્ષીઓ મોટી સંખ્યામાં અભયારણ્યમાં આવે છે, જે મુલાકાતીઓ માટે અદભૂત દ્રશ્ય બનાવે છે. અભયારણ્યમાં કેટલીક નિવાસી પક્ષીઓની પ્રજાતિઓ પણ છે જે આખા વર્ષ દરમિયાન જોઈ શકાય છે.

શિયાળામાં અહીં ઘણાં પક્ષીઓ સ્થળાંતર કરીને બહારથી આવે છે. જળચર પક્ષીઓ માટે નળસરોવરનું વાતાવરણ ખૂબ અનુકૂળ આવે તેવ હોય છે. ૧૯૫૫થી મ. પ્રવાસ કરતા પ્રવાસીઓને કોઈ જ પાબંદી નથી. પરંતુ ૧૯૪૮ની સાલથી સરકારે તેને અભયારણ્ય જાહેર કર્યા બાદ પક્ષીઓનું સંરક્ષણ કરવાનું શરૂ  થયું છે.

અહીં પક્ષીઓ જોવાનો શ્રેષ્ઠ સમય ઓક્ટોબર થી ફેબ્રુઆરી ગણી શકાય. ડિસેમ્બર-જાન્યુઆરી માસ શ્રેષ્ઠતમ સમય છે. પક્ષીઓ પાણીમાં, જમીનમાં રહી શકે છે. નળ સરોવર અને પશ્ચિમ અમદાવાદ નજીક આવેલા થોળ સરોવરમાં પણ વિવિધ આકાર અને કદનાં પક્ષીઓ જોવા મળે છે. અહીં આવતાં ર૫૦ પ્રકારનાં પક્ષીઓમાં પેલીકન, ફ્લેમીંગો, બતકો, ઢોક, ચમચો, મોટા સફેદ બગલાઓ, દેશી નીલકંઠ, જળકાગડો, નાનો પતરંગિયો, ટીસો, વનખાડીનો કલકલિયો, કબૂતર, કેટલ ઈગક્ટેસ, પોપટ/સૂડો વગેરે જેવાં પક્ષીઓ સ્થળાંતર કરીને નળસરોવરમાં આવે છે અને સરોવરની બંને બાજુઓએ આ પક્ષીઓ. તેમનું ઘર બનાવે છે. પક્ષીઓનો મુખ્ય ખોરાક માછલી હોય છે અને પોતાની લાંબી ચાંચ વડે પાણીમાંથી તેનું ભક્ષણ કરે છે. ફ્લેમિંગો તેમના લાંબા ગળા અને પગને કારણે પાણીમાં તરતા રહે છે અને કાદવમાંથી પણ તેમની લાંબી ચાંચને લીધે ખોરાક મેળવતા રહે છે. નળસરોવરમાં આવતાં પક્ષીઓની વિવિધ જાતો, રંગો, તેમની ઊડવાની પદ્ધતિ, જુદા જુદા અવાજો અને નર-માદાનું સંવનન સારી રીતે જોવા મળે છે. આ ઉપરાંત પક્ષીઓ પોતાના માળા બનાવે કે પોતાના ખોરાક માટેની જગ્યાઓ શોધે એ પણ જોવાલાયક હોય છે. એક જ દિવસમાં આટલું બધું વન્ય જીવન માત્ર નળસરોવરમાં જ જોવા મળે છે. પક્ષીઓને ઓળખનાર ગાઈડને તથા દૂરબીન સામે રાખવાથી નળસરોવરમાં વસતી પક્ષીઓની વિવિધ જાતોનો સુંદર અભ્યાસ અને અવલોકન થઈ શકે છે.

નળસરોવરનું પાણી ઉનાળામાં સુકાઈ જતું હોવાથી આ અભયારણ્ય અમુક ઋતુ પૂરતું મર્યાદિત છે. શિયાળામાં જ સ્થળાંતર કરીને પક્ષીઓ આવે છે. નળસરોવરમાં પક્ષી અવલોકન સૂર્યોદય પહેલાં અને સૂર્યાસ્ત પછી બોટમાં જઈને સારી રીતે કરી શકાય છે.

ગુજરાતમાં રાષ્ટ્રીય ઉધાનો અને અભયારણ્યો પ્રખ્યાત છે અને સાથે સાથે પ્રવાસનને યોગ્ય માળખું પણ વિસ્તૃત થયેલું છે. પરંતુ ગુજરાતમાં એવાં પણ કેટલાંક સ્થળો છે કે જ્યાં વન્ય જીવન છે અને કેટલાંક અદ્વિતીય વન્ય પશુઓ છે કે જેમને જોઈને આપણને કુદરતી સંપત્તિ પ્રત્યે પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય. શહેરની ભીડભાડથી દૂર, શાંત જગ્યાઓએ વૃક્ષોથી આચ્છાદિત અને પાણીના ધોધવાળી જગ્યાઓએ વન્ય પશુઓ વિહરતાં હોય છે. આથી આ જગ્યાઓને આરક્ષિત જાહેર કરેલી હોય છે.

એકંદરે, નળસરોવર પક્ષી અભયારણ્યની મુલાકાત એ પ્રકૃતિ સાથે આરામ અને પુનઃજોડાણ કરવાનો શ્રેષ્ઠ માર્ગ છે. અભયારણ્યનું શાંત વાતાવરણ, આકર્ષક દૃશ્યો અને વિવિધ પક્ષીઓની પ્રજાતિઓ તેને પરિવારો અને પ્રકૃતિ ઉત્સાહીઓ માટે એક સંપૂર્ણ સપ્તાહાંત રજા બનાવે છે. અમદાવાદની મુલાકાત લેનાર કોઈપણ વ્યક્તિ માટે તે મુલાકાત લેવાનું આવશ્યક સ્થળ છે.